مشخصه های برجسته فرهنگ و هنر ایران (چالش ها در گذشته وافق آن در آینده)

ایران کشوری است که دارای قدمت طولانی در عرصه فرهنگ و هنر است و خود تاثیر شگرفی بر فرهنگ و تمدن های دیگر جهان گذارده است. در اینجا  به بخشی از مشخصه های فرهنگی و هنری و افتخارات ایران در طول تاریخ اشاره  می شود؛

هنر و معماری: معماری کهن ایرانی که بیش از پنج هزار سال پیشینه دارداز معبد 3000 ساله زیگورات خوزستان، نمایشگاه و کاخ هنر آسیا یعنی شهر پارسه ( تخت جمشید ) به قدمت 2500 سال ، معبد 3000 ساله آذرگشسب آذربایجان، معبد 2100 ساله  آناهیتا کرمانشاه، آثار برجسته 2500 ساله بیستون، ارگ 2000 ساله بم و کاخ تیسفون مدائن یا طاق کسری در عراق و . . .

ریشه های هنر ایران را باید در ادوار پیش از تاریخ این کشور جستجو کرد. از اواسط قرن 19 م. دانشوران و هنرشناسانی به باز یافتن و طبقه بندی این ریشه ها پرداخته اند و هنوز دانشوران و هنرشناسانی به این کار سرگرمند. از آغاز تاریخ ایران بر اثر مهاجرت اقوام متعدد و فتوحات جهانگشایان ایرانی و فرمانروائی متناوب بیگانگان شیوه های گوناگون هنری وارد این سرزمین شده است. این شیوه ها همواره با سنتهای دیرین بومی درآمیخته اما تا پایان عهد صفویه 1135 ه . ق. هیچگاه از اصالت آنها نکاسته است. بلعکس هنرهای حاضر ایران از این پیوندها نیرو گرفته و بی آنکه خصیصه خود را ببازد گسترش و تکامل پذیرفته است. در عصر شاهان هخامنشی 550 تا 330  ق. م.  بابلیان، لیدیائیان، مصریان و اقوام دیگری که به زیر فرمان کوروش بزرگ درآمده بودند در ایجاد فرهنگ هنری که بر پایه بزرگداشت شاهان استوار بود ایرانیان را یاری کردند. با آنکه تاثیر سبک های معماری یونان و مصر و آشور در آثارتخت جمشید به چشم می خورد اما  این مکان جهانی با الهام از آنان و طراحی کاملا ایرانی با شکوه هرچه تمام تر و با اصالت آریایی پایتخت نخستین امپراتوری جهان شد .

بقایای کاخهای تیسفون و فیروز آباد نمودار بناهای عظیمی است که از آجر و سنگ ساخته شدند و کنده کاری های  سنگی، تالارهای آنها را زینت می داده است. معماران عهد ساسانی با ابداع طاقهای ضربی، تحول مهمی در معماری جهان پدید آوردند. در نقش برجسته هایی که پیکر تراشان این عهد بر صخره های نقش رستم و طاق بستان برجای گذاشته اند شیوه مستقلی به چشم می خورد. پس از حمله اعراب هنر و فرهنگ ایران به تدریج با هنر و فرهنگ کشورهای اسلامی در آمیخت و به شکل تازه ای جلوه گر شد. به عبارتی هنر اسلامی را ایرانیان با پشتوانه کهن معماری و فرهنگ غنی خود جهانی کردند. معماران با استفاده از سنتهای قدیم شاهکارهای عظیم پدید آوردند. مقرنس کاری، گچبری و کتیبه سازی رو به تکامل نهاد. مسجد جامع اصفهان از شاهکارهای معماری جهان به شمار می رود. در دوران ایلخانان مغول هنر مینیاتور کلاسیک ایران پدید آمد و بیشتر برای مصور کردن کتابهائی مانند شاهنامه و خسرو و شیرین و جز اینها به کار رفت. در عهد صفوی به خصوص در دوران سلطنت شاه عباس اول هنر معماری ایران بیش از پیش توسعه یافت و اصفهان مرکز اصلی هنرهای ایران شد. مسجد شیخ لطف الله و عمارت عالی قاپو و بناهای مهم دیگر بوجود آمد.  میرعماد و علیرضا عباسی در کار خوشنویسی پیشرفتهای زیادی کردند، رضا عباسی در مینیاتورسازی شیوه ای نو پدید آورد، اما پس از این دوره و ظهور قاجاریه انحطاط هنر ایران تقریبا در همه رشته ها آغاز شد. در اوایل سلطنت رضاشاه برای احیای هنرهای ملی ایران کوششهائی شد. موسسه قالی ایران بوجود آمد، مسابقه های هنری بر پا شد، به برخی از استادان مینیاتورسازی، خاتم سازی،  قلمزنی ، منبت کاری و زری بافی که هر یک در شهری سرگرم ساختن کارهای بازاری بودند تامین مالی داده شد تا توانائی خود را برای احیای هنرهای اصیل ملی بکار بندند، چند تن از این استادان در این راه کوشش های صادقانه کرده اند و ضمن پیروی از شیوه های عهد صفویه آثاری بوجود آورده اند که برخی از آنها در نمایشگاههای بین المللی به تماشا گذاشته شد.

صنایع دستی ، فرش های ایرانی، گلیم بافی، قلم زنی، جاجیم دوزی، زری بافی، پوششهای سنتی شهرهای مختلف ایران آنچنان ارزشمند است که هنوز هم در میان صنایع دستی جهان سرآمد است.

موسیقی عرفانی و روح انگیز ایرانی ، موسیقی ایران با شش هزار سال پیشینه  از سنگ نگاره های نخستین ارکستر موسیقی جهان در چغامیش خوزستان تا نوای دلنشین باربد و نکیسا در دوره ساسانیان مهد زیباترین سازهای عرفانی و برتر گیتی بوده است. از سازهای ایرانی می توان ؛ تار، سه تار ٫ تنبور، بربط، دوتار، سنتور، نی، کمانچه، رباب، قیچک و . . را نام برد.

ایران مهد حقوق بشر و احترام به باور ملتهای دیگر، کوروش بزرگ نخستین پیام آور و صادر کننده منشور حقوق بشر جهان،  شخصی که ملتهای مغلوب به او لقب ناجی و فرستاده خداوند داده بودند. کسی که پس از وارد شدن به شهرهای ملل مغلوب برای آبادانی و سربلندی آنها کوشش می نمود. شخصی که در تورات به نام فرزند خدا نامش ذکر شده است(از کورش فرزند صالح خداوند نام ذوالقرنین نیز نام برده شده است) .

کمتر کشوری در طول تاریخ به چنین مقامی رسیده است. از میترائیزم آئینی که روزگاری اروپا را تسخیر کرد تا زرتشت که نخستین یکتاپرستی جهان نام داده شده است. ایران همچنین زادگاه مانی، مزدک و زرتشت بوده است. زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان و مسلمانان هزاران سال است که در کنار یکدیگر زیسته اند.

سرزمین هم زیستی اقوام متعدد ، ایرانیان بر خلاف دهها کشور جهان یک زبان و یک قوم نیستند. اقوام ایرانی با اینکه همگی آریایی و ایرانی هستند ولی هرکدام از یک تیره و قومیت تشکیل شده اند و به شکلی بسیار زیبا هر کدام  دارای موسیقی، صنایع دستی گوناگون، زبان محلی و آداب و رسوم گوناگون هستند که  همگی در ریشه و تمدن و فرهنگ ایران زمین به یکدیگر وصل می شوند. همگی زبان پارسی را سخن می گویند و به زبان محلی خودشان نیز احترام می گذارند .

سرزمین شعر و ادب ، بزرگان و اندیشمندان ایرانی با سروده های ادبی و هم وزن سخنان خود را دلنشین و جاودانه به گوش جهانیان رسانده اند. رباعیات خیام فیلسوف امروزه به بیشتر زبانهای جهان ترجمه شده و در برخی دانشگاهای آمریکا، اروپا و . . . تدریس می شود. کتاب هزار و صد ساله شاهنامه فردوسی یکی از چهار اثر برجسته ادبی دنیا است . جلال الدین محمد مولانای بلخی پدر عرفان جهان نام می گیرد و حافظ و سعدی و رودکی و نظامی و باباطاهر از برجسته ترین های ادبستان گیتی می باشند.

رحیم یعقوب زاده

منبع:

دولت آبادی، فیروز. یعقوب زاده، رحیم(1388) گردشگری فرهنگی و ارائه راهکارها برای ارتقائ آن در ایران، انشارات دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ اول