نقش نماز در بهداشت روان

حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز انسان را از اضطراب و افسردگی که بیماران روانی همواره از آن رنج می‌برند رها می‌کند. زیرا چنین حالت‌هایی عموماً تا مدتی پس ازنماز در انسان باقی می‌ماند و ادامه می‌یابد.
انسان گاهی در حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی پس از نماز، با امور و مواردی اضطراب انگیز و یا با حالتی که او را افسرده می‌سازد، مواجه می‌شود.

حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز انسان را از اضطراب و افسردگی که بیماران روانی همواره از آن رنج می‌برند رها می‌کند. زیرا چنین حالت‌هایی عموماً تا مدتی پس ازنماز در انسان باقی می‌ماند و ادامه می‌یابد.
انسان گاهی در حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی پس از نماز، با امور و مواردی اضطراب انگیز و یا با حالتی که او را افسرده می‌سازد، مواجه می‌شود.
تکرار بی حد و نشان این موارد با یادآوری آنها در تمدد اعصاب، آرامش نفسانی و سلامت روانی، پس از نماز ارتباط می یابد و به این ترتیب فرد از اضطراب و نگرانی ناشی از این امور یا موارد رها می شود. تأثیر مهم نماز در کاهش اضطراب، افسردگی بیماران روانی و ایجاد سلامت روانی، شبیه تأثیر روان درمانی برخی از روان درمان گران معاصر برای درمان اضطراب و افسردگی بیماران روانی است. روان درمانگران معاصر از جمله ژوزف و لپه برای درمان اضطراب و افسردگی از روشی استفاده می‌کنند که به (منع متقابل) معروف است و به نام درمان از طریق آرام سازی مشهور است. در این روش درمان گر می کوشد میان موارد اضطراب انگیز و واکنش مخالف اضطراب یعنی همان حالت آرامش روان، رابطه ایجاد کند.
نتایج تحقیقات فراوان نشان می دهد که انجام اعمال و فرایض دینی در کاهش تنش‌ها و تأملات روزمره و تأمین سلامت و بهداشت روانی افراد مؤثر است. ما در این جا به برخی ازتحقیقات اشاره می کنیم:
مهتاب و مریم روحى عزیزى (1380) تأثیر نماز را بر روى سلامت جسمى ـ روانى مورد بررسى کردند. در این پژوهش پرسش نامه‌هاى حاوى سؤالات گوناگون درباره نماز و تأثیرات آن در اختیار 45 دانشجوى دختر و پسر با میانگین سنى 20 سال قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که تقریباً 100% نمازگزاران معتقد بودند که پس از انجام این فریضه الهى به حالت سکون و آرامش روحى مى‌رسند, سختى‌ها و شداید زندگى را راحت‌تر تحمل کرده و نیروى مبارزه با مشکلات, امید و ایمان در آنها تقویت مى گردد و در راه کسب فضایل و دورى از رذایل گام برمى دارند و به طور کلى به دستورات خداوند متعال که در جهت بهتر زندگى کردن انسان ارائه شده گردن مى‌نهند که نهایتاً منجر به سلامت روانى و جسمى آدمى شده, سلامت اجتماعى او تأمین مى‌گردد. (تأثیر نماز به عنوان یکى از ارکان دین مبین اسلام بر سلامت جسمى ـ روانى نسل جوان، ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانى، تهران, 27ـ24 آذرماه، دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران)
موسوى و همکاران (1380) پژوهشى با هدف تعیین رابطه نحوه به پادارى نماز با اختلال افسردگى اساسى بر روى 100 بیمار مراجعه کنده به درمانگاه بیمارستان خورشید (1375) اصفهان انجام دادند. بدین ترتیب پرسش نامه اى محقق ساخته در مورد نحوه به پادارى نماز را بر روى بیماران و همزمان 100 نفر از افراد غیر بیمار تکمیل کردند. تحلیل داده ها توسط آزمون t و X2 صورت گرفت نتایج نشان داد که رابطه معنى دارى بین نحوه به پادارى نماز در 6 ماه قبل از ابتلاء به اختلال افسردگى اساسى با ابتلاء به این بیمارى بود.(مقاله رابطه نحوه به پادارى نماز با اختلال افسردگى اساسى، ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانى, تهران, 27ـ24 آذرماه, دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران)
رادفر و عروجى (1380) در پژوهشى با هدف نقش پاى بندى عملى به نماز در میزان شیوع اضطراب انجام دادند. در این پژوهش 400 دختر دانش آموز از نواحى 3گانه آموزش و پرورش شهرستان قم در سال تحصیلى (1379ـ 1378)) به وسیله پرسش نامه اضطراب کتل و فرم سؤالاتى که جهت ارزیابى پاى بندى عملى به نماز طراحى شده بود, آزمون شدند. نتایج نشان داد که افرادى که نمره نماز بالاترى دارند (توجه و پاى‌بندى بیشترى نسبت به اقامه نماز دارند) از اضطراب کمترى برخوردارند. ( مقاله بررسى نقش نماز در میزان شیوع اضطراب دختران دانش آموز مقطع دبیرستان شهرستان قم ،ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانى, تهران, 27ـ24 آذرماه, دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران)
جلیلوند واژه‌ای (1376) پژوهشى با هدف بررسى رابطه پاى بندى عملى به تقیدات مذهبى (نماز) و اضطراب دانش آموزان دبیرستانى شهر تهران در سال تحصیلى 76ـ 75 انجام دادند. در این پژوهش 501 دانش آموز دختر و پسر از مناطق 19گانه آموزش و پرورش شهر تهران با پرسش نامه اضطراب کتل و پرسش نامه سنجش میزان پاى بندى عملى به تقیدات دینى (نماز) آزمون شدند. نتایج نشان داد که بین نماز و اضطراب رابطه منفى و معنى دار وجود دارد. (مقاله مطالعه رابطه نماز و اضطراب در دانش آموزان دبیرستانى شهر تهران ، ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانى, تهران, 27ـ24 آذرماه, دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران)


2- نماز و مسولیت پذیری:
یکی از شاخصه‌های بهداشت روان نگرش‌های ناظر به زندگی مانند پذیرش مسئولیت‌ها بود که در این جهت نیز نماز نقش تعیین کننده ای دارد.چون نماز آداب و شرائطی دارد که نماز گزار باید آنها را مراعات کند مثلا لباسش غصبی نباشد در وقت نماز بخواند و در حال نمازبه اطراف خود نگاه نکند. این گونه مسائل مسئولیت پذیری را در انسان تقویت می کند.نمازگزار می فهمد که در زندگی فردی مسئول است و نمی‌تواند به هر کاری دست زندو اساساً یکی از فوائدنماز باز دارندگی نماز از گناه است.
قرآن مجید می فرماید:"إنّ الصلوة تنهی عن الفحشا و المنکر"(عنکبوت (29)، آیه 45) طبیعت نماز از آن جا که انسان را به یاد خدا نیرومندترین عامل بازدارنده یعنی اعتقاد به مبدأ و معاد می‏اندازد، دارای اثر بازدارندگی از فحشا و منکر است. انسان که به نماز می‏ایستد و تکبیر می‏گوید، خدا را از همه چیز بالاتر می‏شمرد... بدون شک در قلب و روح چنین انسانی، جنبشی به سوی حق و حرکت به سوی پاکی و جهشی به سوی تقوا پیدا می‏شود..."( تفسیر نمونه، ج 16، ص 284).
البته نماز دارای درجات و مراتب است. هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و حضور قلب و روح عبادت برخوردار است، اثر وضعی و بازدارندگی از گناه دارد.
امام صادق(ع) می‌فرماید: "مَنْ احبّ أنْ یعلم أقبلتْ صلاتهُ ام لم تقبل، فلْینظرْ هل منعتْه صلاتهُ عن الفحشاء والمنکر، فبقدر ما منعتْه منه، قبلتْ منه" "اگر کسی می‌خواهد بفهمد، نمازش قبول شد، یا نه ، به وضع و حال خویش بنگرد.اگر نمازش او را از گناه و معصیت بازداشت، پس قبول شده است.پس نماز به همان میزان و اندازه‌ای که تأثیر می‌گذارد و بازدارنده از معصیت می‌شود، مقبول است".(مجمع البیان، ج 8، ص 447)
مفسران برای آی"انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر" دو معنا ذکر کرده‌اند:

رسم عاشق نیست با یک دل، دو دلبر داشتن
یا زجانان یا زجان بایست دل بر داشتن. 1

- نهی تشریعی، یعنی پیام آیه این است: ای نمازگزاری که به بارگاه ربوبی راه یافته‌ای و با او خلوت کرده‌ای و با "ایاک نعبد" بیعت نموده‌ای و با "ایاک نستعین" میثاق محکم بسته‌ای،گناه نکن، و اگر تاکنون در غفلت بوده‌ای دیگر گناه مکن و به عمل یا فردی نزدیک نشو که خدا دوستش ندارد.

2 - نهی "ان الصلاة تنهی عن الفحشاء" نهی تکوینی است، یعنی اقامه نماز یک اثر وضعی دارد و آن بازداشتن نمازگزار از نزدیک شدن به گناه است.
به پیامبر گفتند: فلان جوان انصاری که پیوسته در مسجد پشت سر شما نماز می‌خواند، آلوده به گناهان زشتی است و از آن دست نمی‌کشد فرمود: انّ صلاته تنهاه یوماً یک روزی بالاخره نمازش او را از گناه بازش می‌دارد و پاکش می‌کند" (تفسیر نمونه، ج 16، ص 287).

3- نماز و احساس مسولیت :
با اقامه نماز، احساس مسولیت در انسان بیدار می شود چون آن چه آدمی را به بی تفاوتی می‌کشاند غفلت است و نماز ضد غفلت است.
انسان در زندگی این جهان با توجه به "عوامل غافل کننده" به تذکر و یادآوری نیاز دارد. باید وسیله‏ای او را در فاصله‏های مختلف زمانی به مبدأ هستی توجه دهد، هدف آفرینش را به یادش آورد و از غرق شدن در گرداب غفلت و بی‏خبری بازش دارد. این وظیفه مهم به عهده نماز است. (تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 13، ص 174)
به عبارت دیگر، انسان موجودی دو بعدی است و خداوند هستی‏بخش او را مرکب از جسم و روح آفریده است. همان‏گونه که وی از ابتدای خلقت جسم و ماده خویش تا پایان زندگانی در این دنیا به افاضه از ناحیه خالق خویش نیاز دارد و بدون آن لحظه‏ای درنگ نخواهد کرد، در زندگانی روحانی نیز از هنگامی که درک و شعورش کامل شد تا پایان زندگانی به فیض‏بخشی از سوی مبدأ پیدایش خویش نیازمند است تا قلبش نمیرد و به زندگانی روحانی‏اش ادامه دهد؛ و این مقصود جز از راه ارتباط با آفریدگار متعال حاصل نخواهد شد؛ و چنان که خود فرموده و در آیات بسیاری از قرآن بر آن تأکید ورزید: بهترین راه ارتباط با او نماز است. از این رو، در نخستین دستورها به موسی(ع) آمده است"نماز را برپادار تا به یاد من باشی" (سوره طه 20/آیه 4 )
علامه طباطبایی(ره) می‏گوید: این که در این آیه "ذکر" و یاد خدا را مخصوص نماز کرده بدان سبب است که نماز برترین عملی است که فروتنی و بندگی در آن نمودار می‏شود؛ و به عبارتی در نماز "یاد خداوند" تجسم پیدا می‏کند.(المیزان فی تفسیرالقرآن، علامه طباطبایی، ج 16، ص140 )
قرآن کریم در دو سوره مؤمنون(آیات 1 تا 11) و معارج(آیات 22 تا 34) به ترتیب شش و هشت ویژگی انسان‏های شایسته را برشمرده و در آغاز و انجام آن‏ها نماز را مطرح فرموده است. از نماز شروع و به نماز ختم می‏گردد. خداوند در این خصوص می‏فرماید:
1 - "الذین هم علی صلوتهم دائمون؛ آنان همواره نمازشان را می‏خوانند" و هرگز نماز را ترک نمی‏کنند ( سوره معارج، (70) آیه 23 )
2 - "والذین هم فی أموالهم حق معلوم للسائل و المحروم". نمازگزار کسی است که همه آنچه را در اختیار او است، به خود اختصاص نمی‏دهد، بلکه سهمی را هم برای فقرا منظور می‏کند.( همان، آیات 23 - 25)

4 - "والذین هم من عذاب ربهم مشفقون؛ آنان از عذاب خدای سبحان هراسناکند".(همان، آیه 27 )
5 - "والذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون؛ آنان که امانت‏ها را (چه مالی و چه غیر مالی) رعایت می‏کنند و به تعهداتی که بین خود و خدا و بین خود و دیگران دارند پایبند هستند.( همان، آیه 32)

7 - "والذین هم علی صلوتهم یحافظون" مؤمنان کسانی هستند که بر نماز خویش مواظبت دارند و اوقات‏نماز را مواظبت می‏کنند.( همان، آیه 34)
از این که صفاتی مانند امانتداری و وفاء به عهد و کمک به نیازمندان و شهادت به حق دادن که از انواع مسولیت های اجتماعی است درزمره آیات نماز ذکر شده است، می توان گفت:نماز واقعی انسان را به انجام این گونه مسولیت ها وا می دارد.
از سوی دیگر نماز ستون دین است واگر نیک بنگریم در می‏یابیم همه فعالیت‌های اجتماعی بسان طناب‏ها یا چوبک‏های اطراف خیمه‏اند. البته برای برپا ماندن خیمه به همه این طناب‏ها و چوبک‏ها نیاز است؛ اما آنچه انگیزه کارهای نیک را تقویت می‏کند و کارهای امر به معروف و جهاد و... جهت می‏دهد یاد خدا است که بهترین قالب آن نماز است.
نکته مهم دیگر تاثیر نماز در تقویت همیاری مردم و احساس مسولیت آنان است.همه می دانیم مستحب است نماز‌های روزانه بویژه نماز صبح و مغرب و عشا به جماعت اقامه شود. در اسلام به این امر مستحب سفارش اکید شده، از مجموع روایات استفاده می‌شود که اصل اوّلی در نماز‌، به جماعت خواندن است، مگر این که انسان عذری داشته باشد. استحباب و ثواب آن به اندازه‌ای است که رسول خدا(ص) در جنگ هم به جماعت نماز گذارد و به فرادا توصیه نکرد. (بحار، ج 5 ص 21) در حدیث دیگر آمده: حاضر نشدن به جماعت از روی بی‌اعتنایی جایز نیست. (وسائل الشیعه، ص 293، باب 2 ح 8)
همه این‌ها گویای اهمیت نماز جماعت است. روشن است آن همه سفارش و تأکید و ثواب بر پایه مصالح و فوایدی است که بر جماعت مترتب است. از امام رضا(ع) نقل شده که: "کمک به نیکی و تقوا است و مانع از خلاف‌ها و نافرمانی‌های خداوند است". ( وسائل الشیعه، ج 8، کتاب الصلاه)
از دیگر آثار نماز جماعت بر طرف شدن کدورت‌ها و کینه‌ها واختلافات ونیز تقویت روح وحدت و برادری بین مسلمانان و نزدیکی دل‌ها است. همچنین موجب مساوی بودن فقیر و ثروتمند، رئیس و مرئوس، سیاه و سفید، کوچک و بزرگ است..
امام صادق(ع) فرمود: "خداوند به وسیله صف‌های جماعت دل‌های نمازگزاران را با هم هماهنگ می‌کند".(همان، ج 8، باب 70، ح 7)
قرار گرفتن در صفوف به‌ هم پیوستة جماعت امتیازها و برتری‌ها و غرور‌های کاذب را دور می‌کند و انسان را به ماهیت خود آشنا می‌سازد. با شرکت در نماز جماعت مسلمانان از حال یکدیگر و حوادث و مشکلات که احیاناً برای جامعه اسلامی پیش می‌آید، با خبر می‌شوند. این عبادت با اجتماعی که همه در حال رکوع و سجودند، باعث رحمت خدا می‌گردد.
خداوند در سوره انفال پس از آن که از ایمان در قلب سخن گفته، می فرماید: "الذین یقیمون الصلوة و ممّا رزقناهم ینفقون اولئک هم المؤمنون حقاً آنان که نماز را اقامه کرده و از آن چه به آنان روزی دادیم، در راه خدا انفاق می کنند، مؤمن واقعی هستند".( انفال (9) آیة 4 - 5) یعنی ایمان واقعی و حقیقی، عمل را به همراه دارد. عمل فردی و عبادی و ارتباط با خدا و راز و نیاز با او، نیز عمل اجتماعی و نیکی به دیگری و دستگیری از مستمندان و خدمت به خَلق.. در غیر این صورت ایمان واقعی و حقیقی نخواهد بود. فریضه نماز امری نیست که فقط بنده را به خالق و پروردگارش نزدیک سازد و حلقه اتصال بین عبد و معبود را شدّت بخشد و عشق به خدا در قلب و باطن او زنده سازد، بلکه در عین قرب الهی، او را با جامعه انسانی پیونده داده و نسبت به سایر انسانها بلکه تمام همنوعانش ولو غیرمسلمان یک فرد مسئول بار می‌آورد. بی جهت نیست که در قرآن مجید نماز در کنار زکات آمده است. این آیات به مسلمانان می آموزد که ارتباط با خالق از ارتباط با مخلوق جدا نیست. نمازی که با حس مسولیت همراه نباشد نماز واقعی نیست. اهل نماز به فکر اجتماع خویش بوده و تلاش دارند که با دادن زکات و اعطای صدقات، جامعه را از فقر بیرون آورند. «و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة و ما تقدّموا لانفسکم من خیر تجدوه عندالله؛ و نماز را به پا دارید و زکات را ادا کنید. هرکار خیری برای خود از پیش فرستید آن را نزد خدا خواهید یافت.» (بقره/110)

3 - "والذین یصدّقون بیوم الدین" نمازگزاران کسانی هستند که به قیامت باور دارند، چون یاد معاد انسان‏ را طاهر می‏کند و همه مشکلات در اثر فراموشی قیامت است. (همان، آیه 26) 6 - "والذینهم بشهاداتهم قائمون؛ کسانی که در شهادت‏های خود ایستادگی می‏کنند". ‏( همان، آیه 33)